Ceza Koşulunun Türleri Ve Dönme Cezası

İfa Yerine İstenebilecek Sözleşme Cezası

Bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırılmışsa, aksi sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı, ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir. Buna “ifa yerine istenebilen ceza” denir. Burada borcun ifasıyla birlikte değil, ifadan vazgeçilerek cezai şart istenmektedir. İfanın zamanında veya yerinde yapılmaması şeklindeki borç ihlalleri dışında bütün borca aykırılıklarda alacaklı ya ifayı ya da cezayı isteyebilir. Hem cezanın ödenmesini hem de asıl borcun ifasını isteyemez.

Temerrüde düşen borçlu, verilen süre içinde, borcunu ifa etmemişse veya süre verilmesini gerektirmeyen bir durum söz konusu ise alacaklı, her zaman borcun ifasını ve gecikme sebebiyle tazminat isteme hakkına sahiptir. Alacaklı, ayrıca borcun ifasından ve gecikme tazminatı isteme hakkından vazgeçtiğini hemen bildirerek, borcun ifa edilmemesinden doğan zararın giderilmesini isteyebilir veya sözleşmeden dönebilir.

Cezayı istediğini bildiren alacaklı, artık ifayı isteyemez.

TBk m. 179 hükmü emredici değildir. Bu sebeple taraflar aralarında anlaşarak bir borcun ifa edilmemesi veya kötü ifa edilmesi halinde hem ifanın veya ifa etmeme tazminatının hem de cezanın istenebileceğini kararlaştırabilirler.

İfayla Birlikte İstenebilecek Sözleşme Cezası

Ceza, borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılmışsa alacaklı, hakkından açıkça feragat etmiş veya ifayı çekincesiz olarak kabul etmiş olmadıkça, asıl borçla birlikte cezanın ifasını da isteyebilir. Genelde gecikmiş ifalarda bu uygulanır. İfayla birlikte cezanın da istenebileceğini düzenleyen hüküm de emredici değildir.

Aksi sözl.de kararlaştırılmadıkça zamanında veya yerinde ifa etmeme hali için ceza kabul edilmişse, hem ifanın hem de cezanı kabul edilmesi esası uygulanır.

Eğer alacaklı çekince (ihtirazi kayıt) koymadan ifayı kabul ederse, cezayı isteme hakkını kaybeder.

Dönme Cezası

Borçlunun, kararlaştırılan cezayı ifa ederek sözleşmeyi, dönme veya fesih suretiyle sona erdirmeye yetkili olduğunu ispat etme hakkı saklıdır.

Dönme cezası kabul edilmesi bir tür ceza koşulu değildir. Taraflar anlaşarak her birine veya sadece bir tarafa belirli bir bedel ödemek şartıyla serbestçe sözleşmeden dönme hakkı tanıyabilirler. İşte buna “dönme cezası” denir. Dönme cezası herhangi bir borç ihlali bulunmaksızın belli bir meblağı ödemek suretiyle borçluya sözl. bağından kurtulma imkanı vermektedir. Uyuşmazlık halinde borçlu kararlaştırılan miktarın ceza koşulu değil dönme cezası olduğunu ispat etmek zorundadır.

Ceza Koşulunun Kusur Ve Zarar İle İlişkisi

Hâkim, aşırı gördüğü ceza koşulunu kendiliğinden indirir. Ceza koşulunun talep edilebilmesi için borçlunun borca aykırılıkta kusurlu olması gerekir. Aksine sözl. bulunmadıkça kusursuz ifa imkansızlığına düşen borçlunun cezayı ödemekten de kurtulacağı açıkça belirtilmiştir. Her türlü kusur, cezanın istenmesini mümkün kılar. Asıl borç herhangi bir sebeple geçersiz ise veya aksi kararlaştırılmadıkça sonradan borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple imkânsız hâle gelmişse, cezanın ifası istenemez. Ceza koşulunun geçersiz olması veya borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple sonradan imkânsız hâle gelmesi, asıl borcun geçerliliğini etkilemez.

Zarar bulunmasa dahi ceza istenebilir. Alacaklı hiçbir zarara uğramamış olsa bile, kararlaştırılan cezanın ifası gerekir. Cezayı aşan zarar ayrıca tazmin ettirilir. Alacaklının uğradığı zarar kararlaştırılan ceza tutarını aşıyorsa alacaklı, borçlunun kusuru bulunduğunu ispat etmedikçe aşan miktarı isteyemez.

Cezanın Azaltılması

Taraflar, cezanın miktarını serbestçe belirleyebilirler. Hâkim, aşırı gördüğü ceza koşulunu kendiliğinden indirir. Ama tamamen ortadan kaldıramaz.

İSTİSNASI: TTK m. 22 hükmü tacir sıfatını taşıyan borçlunun aleyhine konulmuş ceza koşulu tutarının indirilemeyeceğini düzenlemiştir. Ceza tutarı aşırı olsa bile bu mümkün değildir. Eğer tacir, aleyhine ceza koşulu kararlaştırılmış borcunun ticari bir borç olmadığını ispat ederse TBK daki hakimden ceza koşulunun indirilmesini isteyebilir.