Komisyoncu Nedir? Hakları ve Borçları Nelerdir?
Komisyon sözleşmesi, TBK m.532 vd.’da düzenlenmiştir. Bazı komisyon sözleşmeleri hakkında özel düzenlemeler vardır. TBK m.546/3’de saklı tutulan taşıma işleri komisyonculuğu TTK m.917 vd.’da ve Karayolu Taşıma Kanunu’nda; borsa komisyoncuları 5174 Sayılı Kanun m.47 vd.’de; sermaye piyasası araçları komisyonculuğu Sermaye Piyasası Kanunu (m.30 vd.) ve ilgili mevzuatta düzenlenmiştir. Adı komisyonculuk olmakla birlikte, doğrudan müvekkilleri adına hareket ettikleri için gerçekte komisyoncu sayılamayacak olan gümrük komisyoncuları için Gümrük Kanunu’nda özel düzenleme vardır.
Tanımı ve Unsurları
TBK m.532 uyarınca alım ve satım işlerinde komisyoncu, ücret karşılığında, kendi adına ve müvekkili hesabına kıymetli evrak ve taşınırların alım ve satımını üstlenen kimsedir. Komisyoncu dolaylı temsilci niteliğinde olduğundan, üçüncü kişi ile yaptığı işlemden doğacak hak ve borçları müvekkiline (tacire) devredebilmesi için ikinci bir işleme gerek vardır; Komisyoncu alacakların devri, borçların üstlenilmesi (nakli) hükümlerince hak ve borçları müvekkile devretmelidir (TBK m.40/3). Komisyonculuğun unsurları şunlardır:
- Komisyoncu kendi adına müvekkili hesabına hareket ettiği için, tacir ile arasında dolaylı temsil ilişkisi vardır. Komisyoncunun üçüncü kişi ile yaptığı işlemden doğan hak ve borçlar komisyoncuya ait olur. Bunların müvekkile devri için kural olarak ikinci bir işleme (alacaklar temlik, borçlar nakil) gerek vardır.
- Komisyon sözleşmesinin konusu TBK m.532/1’e göre kıymetli evrak ve taşınır eşyadır. Fakat bu sayım komisyon sözleşmesi için sınırlayıcı bir sayım değildir. TBK m.546 kapsamında diğer komisyon işlerinde de TBK.’daki komisyon hükümleri uygulanır. Yani, konusu kıymetli evrak ve taşınır eşya dışında olan sözleşmelerde de TBK hükümleri uygulanır. Fakat taşıma işleri komisyonculuğu bakımından öncelikle TTK hükümlerine başvurulacaktır (TBK m.546/3).
- Komisyoncu ile tacir arasındaki ilişki sürekli değildir; komisyoncu bağımsız tacir olduğu için bu ilişki geçicidir (bir veya birkaç defaya özgü).
- Komisyon sözleşmesi ücret karşılığında olur; ücretsiz yapılıyorsa o zaman bu sözleşmeye ücretsiz vekâlet sözleşmesi hükümlerini uygularız. Mutlaka ücret söz konusu olmalıdır. Fakat TBK anlamında komisyon sözleşmesinden bahsedebilmek için bu komisyonculuğun meslek edinilmiş olmasına gerek yoktur; arızi olarak bu işi üstlenen kişi de komisyon hükümlerine bağlıdır (TBK m.546/II).
Borçları
- Müvekkilin talimatlarına uygun hareket etme: Komisyoncu, talimatlara uymak zorundadır. TBK m.535-536, özellikle fiyat bakımından komisyoncuya talimat vermeyi düzenlemiştir. Bu talimata aykırı davrandığı takdirde sorumlu olur.
- Müvekkilinin çıkarlarını koruma ve bilgi verme: Komisyoncu müvekkilinin çıkarlarını korumak ve gerektiğinde bilgi vermek durumundadır (TBK m.533, 534). Aksi takdirde ücret isteme hakkını kaybedebilir (TBK m.540).
- Hak ve borçları devretme: Tacir (müvekkil) ile komisyoncu arasındaki ilişki dolaylı temsil niteliğinde olduğuna göre, üçüncü kişilerle yaptığı işlemlerden dolayı üstlendiği hak ve borçları ikinci bir işlemle tacire devretme borcu altındadır.
Hakları
- Ücret isteme: Komisyoncu ücret isteme hakkına sahiptir. Komisyon genellikle yapılan işin belli bir yüzdesi şeklinde ödenir. Bu ücrete de komisyon denmektedir. Ücret hakkı, işin tamamlanması ile doğar. İşin (sözleşmenin) tamamlanmaması tacirin kusurundan kaynaklanmış ise yine ücret talep edilebilir (TBK m.539-540).
Komisyoncu, üçüncü kişinin tacire olan borçlarını ifa edeceği konusunda tacire güvence vermiş ise, bunun için ilave bir ücret talep edebilir. Böyle bir güvence veren kişiye “Dükruar Komisyoncu” denir (TBK m.537).
- Masraf ve faiz isteme: TBK m.538 uyarınca komisyoncu, müvekkili yararına yaptığı masraflarının ödenmesini isteme hakkına sahiptir. Ayrıca, verdiği, ödediği paralar (avanslar) için faiz de isteyebilir.
- Hapis hakkı: Komisyoncu, tacir hesabına sattığı malın bedeli veya tacir hesabına aldığı mal üzerinde, alacakları ödeninceye kadar hapis hakkına sahiptir (TBK m.541).
- Bizzat taraf olma: Komisyoncu bazı işlemlere, TBK m.543-545 uyarınca bizzat taraf olma hakkına sahiptir. Malın bedeli piyasada belliyse veya komisyoncu kendisiyle sözleşme yapmaya yetkili kılınmış ise kendi kendisi ile sözleşme yapabilir sözleşmeye bizzat taraf olabilir.
Son Bulması ve Zamanaşımı
TBK’daki komisyon ilişkisinde müvekkil ile komisyoncu arasındaki ilişki sürekli değil arızidir. İşin görülmesiyle komisyonculuk ilişkisi biter. Ayrıca boşluk bulunan hallerde vekâlet sözleşmesi hükümleri uygulanır. Azil, istifa ve TBK m.512’de sayılan diğer hâller, (vekâleti sona erdiren nedenler) burada da geçerlidir. Komisyonculuk sözleşmesinden doğan talepler için zamanaşımı süresi beş yıldır (TBK m. 147/5).