Hakkaniyete uygun yargılanma hakkı
AİHS’nin 6. maddesinde “her şahıs ….davasının makul bir süre içinde hakkaniyete uygun ve aleni surette dinlenilmesi hakkına sahiptir. …” hükmü yer almıştır.
Adil yargılanma hakkı kapsamında yer alan hakkaniyete uygun yargılama, AİHS’nin 6/2 fıkrasında yer alan masumiyet karinesi ve 3. fıkrasında yer alan suç isnat edilmiş kişinin asgari haklarıyla yakından ilgilidir. Çelişmeli yargılama, silahların eşitliği, duruşmada hazır bulunma hakkı, yargılamaya etkili katılım, gerekçeli karar hakkı, susma ve kendini suçlayıcı delil sunmama hakkı da hakkaniyete uygun yargılanma hakkı ile ilgili ilkelerdir.
Silahların eşitliği
AİHM’e göre silahların eşitliği, “Silahların eşitliği, davanın bir tarafını, diğer taraf karşısında belirli bir dezavantaj içine sokmayacak şartlar altında, her bir tarafın deliller de dahil olmak üzere, davasını ortaya koymak için makul ve kabul edilebilir olanaklara sahip olması zorunluluğu”dur.
Silahların eşitliği ilkesinin amacı, yargılamanın tarafları arasında hakkaniyete uygun bir dengenin sağlanmasıdır. Adil yargılanma hakkı kapsamında silahların eşitliği, medeni hak ve yükümlülükler ile suç isnadı içeren davalarda, mahkeme önünde sahip olunan hak ve yükümlülükler bakımından davanın tarafları arasında eşitliğin ve dengenin sağlanmasıdır.
Davanın taraflarından birinin iddialarına karşı diğer tarafın savunmasının temel dayanaklarını ve delillerini sunma olanağı verilmemişse silahların eşitliği ihlal edilmiş olur.
Ceza davalarında tanık dinletilmesinde de eşitlik bulunmalıdır. AİHS’nin 6/3-d bendine tarafların aleyhine olan tanığı sorgulama ve lehine olan tanığı aynı şartlar altında dinletme hakkı suç isnat edilen kişinin hakkıdır. Silahların eşitliği ilkesi gereği, davanın taraflarının tanık dinletme konusunda eşit olanaklara sahip olmaları gerekir.
Silahların eşitliği, tarafların tanıklarına farklı muamele yapılmamasını da gerektirir. Ancak bu farklı muamele yargılamanın sonucuna etki edecek nitelikte değilse bir taraf için önemli bir dezavantaj oluşmamışsa silahların eşitliği ilkesi zedelenmez.
Adil yargılanma hakkı açısından davanın taraflarının davayla ilgili bilgi ve belgelere ulaşabilmesi gerekmektedir. Silahların eşitliği ilkesi, davanın taraflarının, birbirlerine karşı dezavantajlı duruma düşmeyecek biçimde davaya ilişkin bilgi ve belgelere ulaşabilmeleri gerekir. Taraflardan birinin diğerine karşı dezavantajlı konumda olmaması gerekir. İki taraf benzer durumdaysa, bir belgeye ulaşamamak silahların eşitliği açısından değil, hakkaniyete uygun yargılanma, çelişmeli yargılama ilkesi veya mahkemeye ulaşma hakkı açısından ihlal oluşturabilir.
Kanunların geriye yürümezliği ilkesi hukuk güvenliğinin açısından önemli bir güvencedir. Devlet, tarafı olduğu ve devam etmekte olan bir yargılamada kendi lehine bazı sonuçlar sağlayacak şekilde geriye yürür bir biçimde yasa çıkarıyorsa, AİHS’nin 6. maddesi çerçevesinde silahların eşitliğine aykırılık oluşabilir.
Çelişmeli yarılama
AİHM’e göre çelişmeli yargılama ilkesi “dava sırasında mahkemenin kararını etkilemek amacıyla sunulan delil, mütalaa ve görüşlerin tamamı hakkında bilgi sahibi olma ve bunlar hakkında yorum yapma olanağının taraflara tanınması”dır. Çelişmeli yargılama, silahların eşitliği ilkesi ile yakından ili bir ilkedir. Çelişmeli yargılama ve silahların eşitliği birbirini tamamlar şekilde kullanılmaktadır.
AYM’ye göre adil yargılanma hakkı kapsamında çelişmeli yargılama, bir hukuk veya ceza davasında tüm taraflara, gösterilen kanıtlar ve sunulan görüşler hakkında bilgi sahibi olma ve bunlarla ilgili görüş bildirebilme olanağı verilmesidir.
AYM’ye göre, adil yargılanma hakkı kapsamında yer alan çelişmeli yargılama ilkesi, taraflara dosyada kapsamındaki deliller hakkında bilgi sahibi olma ve yorum yapma hakkının tanınmasını ve tarafların yargılamaya aktif olarak katılma olanağı sunar. Mahkemelerce tanıklara delillere karşı çıkma imkanı verilmemesi, tarafların dinlenmemesi yargılamayı hakkaniyete aykırı hale getirir.